Schemat żywienia niemowląt. Co, ile i kiedy podawać dziecku?

Czym jest schemat żywienia niemowląt?

Schemat żywienia niemowląt to zasady dotyczące doboru produktów, ich konsystencji i ilości, jakie należy proponować dzieciom podczas wprowadzania posiłków uzupełniających, czyli innych niż mleko kobiece lub modyfikowane. W praktyce można określić, że schemat ten podpowiada, kiedy zacząć rozszerzać dietę niemowlęcia i jak to zrobić. Przez ostatnich kilkanaście lat schemat ewoluował, stopniowo odchodząc od dokładnego określania miesięcy, w których można podawać np. mięso lub rybę, stawiając większy nacisk na produkty zalecane i niezalecane dla dzieci poniżej 1 roku życia oraz ich konsystencję i sposób podania.

Najważniejsze zasady żywienia zdrowych niemowląt

Do najważniejszych zasad żywienia zdrowych niemowląt należy przede wszystkim zasada podziału odpowiedzialności, która mówi o tym, że:

RODZIC DECYDUJE O TYM CO, KIEDY I W JAKIEJ FORMIE PODA DZIECKU,

A DZIECKO DECYDUJE CZY I ILE ZJE.

Czyli podział odpowiedzialności, który dzieli się na kompetencje rodzica oraz kompetencje karmionego dziecka.

Poza listą produktów, które nie powinny być podawane niemowlakom (o liście produktów przeczytasz tutaj) ważniejsze niż to, CO podaje się dziecku, jest przyjazna atmosfera podczas proponowania jedzenia oraz poszanowanie sygnałów głodu i sytości dziecka.

KIEDY ROZPOCZĄĆ WPROWADZANIE POKARMÓW INNYCH NIŻ MLEKO KOBIECE CZY MODYFIKOWANE?

Wprowadzanie produktów uzupełniających należy rozpocząć, kiedy niemowlę wykazuje umiejętności rozwojowe potrzebne do ich spożywania (więcej o gotowości niemowlaka do rozszerzania diety przeczytacie tutaj), zwykle nie wcześniej niż od 17. tygodnia życia (początek 5. m.ż.) i nie później niż w 26. t.ż. (początek 7. m.ż.). Polskie zalecenia pokrywają się w tym aspekcie z zaleceniami europejskimi (ESPEGHAN, 2017). Podobnie zarówno polskie, jak i europejskie rekomendacje podkreślają, by dążyć do wyłącznego karmienia mlekiem do 6 miesiąca życia – jeśli zaś karmisz piersią i Twoja dieta jest dobrze zbilansowana lub karmisz mlekiem modyfikowanym, nie ma potrzeby wprowadzania pokarmów uzupełniających wcześniej niż przed ukończeniem 6 miesiąca życia.

CZĘSTOTLIWOŚĆ KARMIEŃ

Można założyć, że w pierwszym roku życia karmienie piersią lub mlekiem modyfikowanym powinno odbywać się na żądanie, a posiłki uzupełniające można zaplanować o względnie stałych godzinach lub w porach spożywania posiłków przez całą rodzinę. Uśrednia się, że rozszerzając dietę, jeden posiłek mleczny na miesiąc jest zastępowany przez posiłek uzupełniający, jednak nie jest to sztywna zasada. Bardziej praktycznym podejściem jest początkowe podawanie 2-3 łyżeczek lub 2-3 kawałków nowych pokarmów ok. 2-3 razy dziennie. Oczywiście dziecko nie musi zjadać jedzenia – może się jedynie z nim zapoznać przez wąchanie, zgniatanie, polizanie czy zabawę. W okolicach 9-11 miesiąca dziecko może otrzymywać 3-4 posiłki i ewentualnie 1-2 mniejsze przekąski dziennie, a układ ten może być zachowany przez kolejne lata, jednak nie są to oficjalne wytyczne.

WIELKOŚĆ POSIŁKÓW

Zadaniem rodzica jest podawanie dziecku produktów zalecanych, w bezpiecznej i dostosowanej do możliwości dziecka formie, a kompetencją dziecka będzie decyzja, CO z talerza będzie chciało zjeść (lub tylko ubrudzić twarz czy włożyć do buzi i wypluć) i w JAKIEJ ILOŚCI będzie chciało je zjeść. Oczywiście podając dziecku produkt po raz pierwszy, proponujemy małe ilości (2-3 łyżeczki), stopniowo zwiększając porcję. Jednak dziecko może zjeść więcej lub mniej niż zalecana dla jego wieku ilość, ponieważ jest to wartość uśredniona. Zamiast odmierzać wielkość porcji, zaleca się rozpoznawać oznaki głodu (takie jak np. płacz, otwieranie ust, podążanie wzrokiem za łyżką z jedzeniem) oraz oznaki sytości (m.in. spowolnienie jedzenia, odwracanie główki, zaciskanie ust) i kierować się nimi podczas podawania posiłków. Mówimy tu o tzw. karmieniu responsywnym, czyli decydowaniu o podaniu posiłku oraz jego zakończeniu w oparciu o odczytywane oznaki głodu i sytości u malucha, unikając przekarmiania. Rodzice i opiekunowie często popełniają ten błąd, zmuszając dziecko do jedzenia mimo jego sprzeciwu lub braku zainteresowania jedzeniem, wierząc, że robią to dla jego zdrowia lub np. lepszego snu. Niestety zmuszanie dziecka lub „wciskanie” mu jedzenia w sposób nieświadomy (np. podczas oglądania bajki) utrudnia rozwój umiejętności samoregulacji. Należy podkreślić, że schemat żywienia jest tylko wzorcem. Na pewno nie należy odmierzać dzieciom dokładnych, wskazanych w nim ilości i zmuszać do jedzenia lub odmawiać większych porcji w przypadku gdy niemowlę wykazuje oznaki głodu po zjedzeniu zaplanowanej porcji, a jasno daje nam sygnał, że jest zainteresowane jedzeniem.

KOLEJNOŚĆ WPROWADZANIA NOWYCH PRODUKTÓW

W przeciwieństwie do schematów żywienia niemowląt sprzed kilkunastu lat, obecnie kolejność wprowadzania nowych produktów nie jest aż tak rygorystyczna i istotna. Nie ma jednego, gotowego planu podawania nowych produktów, sprawdzonego dla każdego dziecka. Na początku rozszerzania diety ważniejsze wydaje się, aby zapoznać się z produktami nierekomendowanymi w diecie dzieci poniżej 1 roku życia oraz z niebezpiecznymi dla niemowlęcia konsystencjami.  Zaleca się, aby na początku wprowadzać typowe produkty uzupełniające, np. kaszki zbożowe, warzywa, owoce – najlepiej w niewielkich ilościach i pojedynczo (z uwagi na ryzyko wystąpienia reakcji alergicznej). Zacznijcie od produktów, które sami jecie i akurat macie w domu oraz są dostępne w danej porze roku (sezonowość).

Jednocześnie, rekomenduje się, aby jako pierwsze produkty będące pokarmem innym niż mleko podać warzywa, argumentując to ich trudniejszym, mniej słodkim niż owoce smakiem. Rozwijanie akceptacji dla smaku warzyw jest u dzieci trudniejsze niż np. dla owoców, jednak jest to jest możliwe do osiągnięcia, dzięki wielokrotnemu proponowaniu różnych warzyw. W praktyce, jeśli dziecko nie chce próbować danego warzywa, nie naciskaj – spróbuj jednak podawać je nadal, w kolejnych posiłkach, przynajmniej kilkukrotnie, ewentualnie zmieniając formę jego podania. I najważniejsze – sam jedz je na oczach dziecka. Pozwól także dziecku bawić się jedzeniem, oglądać je i poznawać na swój sposób (nawet jeśli ostatecznie produkt nie zostanie zjedzony, a jedynie powąchany, zgnieciony lub rozrzucony). Dane naukowe wskazują, że pierwsze dwa lata życia wpływają na rozwój preferencji smakowych w późniejszym życiu dziecka, dlatego warto powtarzać ekspozycję np. na warzywa czy strączki maksymalnie często, tak aby ułatwić dziecku ich „lubienie” w kolejnych latach.

Ważne, aby po 6 miesiącu do diety dziecka zacząć wprowadzać produkty będące źródłem żelaza, w tym mięsa, ryb, nasion roślin strączkowych. Ponieważ okolice 6 miesiąca życia to czas, w którym powoli kończą się zapasy żelaza zgromadzone w czasie ciąży.

Istotną informacją jest także to, że zarówno polskie, jak i europejskie (EFSA, 2019; ESPGHAN, 2017) rekomendacje nie zalecają opóźniania wprowadzania produktów potencjalnie alergizujących, takich jak: jajo kurze, orzeszki ziemne, ryby, ponieważ nie zmniejsza to ryzyka wystąpienia alergii, a może nawet sprzyjać jej rozwojowi. Zarówno wymienione wyżej produkty, jak i gluten czy białka mleka wprowadzać można zatem od początku rozszerzania diety (w tym samym czasie co inne pokarmy uzupełniające).

KONSYSTENCJA PRODUKTÓW UZUPEŁNIAJĄCYCH

Umiejętność gryzienia i żucia rozwija się do 24 miesiąca życia, jednak najszybciej odbywa się to właśnie między 6 a 10 miesiącem życia. Dzieci różnią się nabywanymi umiejętnościami oralnymi, więc akceptacja konsystencji innych niż płynna i papkowata może przyjść w różnym czasie. Jednak ocenia się, że należy wprowadzać je już między 6 a 7 miesiącem życia, a w 8 miesiącu dziecko może dostawać już przekąski do rączki, do samodzielnego jedzenia (oczywiście dbając o bezpieczeństwo podania, o czym więcej przeczytasz tutaj).

Metody BLW (baby led weaning) oraz BLISS (baby led introduction to solids), czyli sposoby karmienia sterowane przez dziecko, omijające karmienie łyżeczką. Przy BLW i BLISS podawanie posiłków o konsystencji papek i przecierów są dopuszczone i ocenia się, że nie zwiększają one ryzyka zadławienia ani nie skutkują zwiększonym ryzykiem wystąpienia niedoborów. Jednak aktualnie brakuje przekonujących argumentów, że te metody są jednoznacznie lepsze niż metoda „tradycyjna” uwzględniająca karmienie łyżeczką lub łączenie samodzielnego jedzenia z karmieniem łyżeczką.

Rekomenduje się, aby po 6 miesiącu rozpocząć naukę picia z otwartego kubka, a po ukończeniu 12 miesięcy całkowicie wyeliminować picie i jedzenie z butelki ze smoczkiem.

Schemat żywienia niemowląt, a karmienie mlekiem

Do końca pierwszego roku życia mleko mamy lub modyfikowane jest podstawowym pokarmem dla dziecka, a posiłki uzupełniające (inne niż mleko) stanowić mają wyłącznie dodatek i uzupełnienie. Są jednak niezbędne, ponieważ mleko przestaje pokrywać zapotrzebowanie rozwijającego się dziecka, m.in. na żelazo.

Żywienie niemowląt karmionych piersią

Rozszerzanie diety (wprowadzanie produktów innych niż mleko mamy lub modyfikowane) nie oznacza zakończenia karmienia piersią – powinno być ono kontynuowane tak długo, jak chcą tego mama i dziecko (WHO zaleca karmienie piersią nawet do drugiego roku życia dziecka). Niemowlę powinno być przystawiane do piersi „na żądanie”, a posiłki uzupełniające proponowane wtedy, kiedy rodzina siada do stołu, czyli o względnie stałych porach. Ocenia się, że dziecko karmione piersią może zjadać mniejsze porcje, skutkiem czego liczba karmień podczas rozszerzania diety może być większa. W wielu przypadkach maluchy nawet po bardzo dużym zjedzonym posiłku będą zgłaszać się do piersi, ponieważ lubią nie tylko sam smak mleka, ale także ssanie piersi mamy. Należy na to pozwolić i pamiętać, że jeszcze w drugim roku życia pokarm kobiecy może pokrywać nawet do 40% zapotrzebowania na składniki odżywcze i z pewnością nie jest „bezwartościowy”, jak często niestety można usłyszeć.

Żywienie niemowląt karmionych butelka

Kiedyś istniały dwa schematy żywienia niemowląt w zależności od sposobu karmienia – mlekiem kobiecym lub modyfikowanym. Aktualnie niezależnie od tego, jakie mleko spożywa niemowlę, zasady żywienia i rozszerzania diety są takie same. Jednocześnie rekomendacje podpowiadają, że pod koniec 1 roku życia niemowlęta karmione mlekiem modyfikowanym powinny spożywać ok. 4-5 posiłków i 1-2 zdrowe przekąski w ciągu dnia (ilość posiłków oraz ich wielkość dostosowana w zależności od łaknienia dziecka).

 

Najczęstsze błędy w żywieniu dzieci

Do najczęstszych błędów w żywieniu dzieci należy wymienione wcześniej przekarmianie, ignorowanie oznak sytości u dziecka, a także karmienie w towarzystwie tzw. dystraktorów uwagi dziecka, jak np. TV czy tablet. Można także wskazać częste podawanie produktów niedostosowanych do wieku dziecka, zawierających m.in. cukier, sól, zagęszczone soki owocowe, a także słodziki, czy wzmacniacze smaku. Zwrócić uwagę należy także na popularne i bardzo lubiane przez dzieci „tubki”, które nie wspierają nauki żucia i gryzienia, podtrzymując u dzieci odruch ssania – lepiej nie używać ich za często podczas nauki jedzenia.

Skąd wiedzieć, że dziecko jest już gotowe na rozszerzanie diety?

Zarówno polskie, jak i europejskie (ESPGHAN) i światowe (WHO) rekomendacje są zgodne, że rozszerzanie diety powinno się rozpocząć, gdy dziecko wykazuje odpowiednie oznaki gotowości, w tym:

- dziecko stabilnie siedzi (z podparciem lub bez) i wystarczająco kontroluje w tej pozycji ruchy głowy i szyi, a także potrafi pobrać pokarm z podawanej mu łyżeczki,

- zanik odruchu wymiotnego i wypychania jedzenia trafiającego do jamy ustnej (oczywiście następuje to powoli i sukcesywnie, więc nie należy oceniać dziecka jako nie gotowe po jednej próbie podania pokarmu, który został wypluty),

- dziecko wykazuje zainteresowanie jedzeniem i próbuje wsadzić je do buzi lub przynajmniej jest go ciekawe i chce je obejrzeć, lub się nim bawić.

U większości dzieci, które nie były urodzone przedwcześnie, oznaki te można obserwować około 6 miesiąca życia. Nie zaleca się podawania pokarmów uzupełniających przed ukończeniem 17 tygodnia życia. Z drugiej strony, jeśli po ukończeniu przez dziecko 26 tygodnia życia wciąż nie obserwujesz u dziecka oznak gotowości, najlepiej skonsultować się ze specjalistą – pediatrą, fizjoterapeutą pediatrycznym, dietetykiem pediatrycznym lub neurologopedą.

Uwaga! Małe lub duże przyrosty masy ciała u niemowlęcia nie są wskazaniem do rozpoczęcia rozszerzania diety! Nie są nim także częstsze zgłaszanie się do piersi (również nocą), niespokojny sen dziecka, czy częste wybudzenia – zagęszczanie mleka kaszkami lub wprowadzanie posiłków uzupełniających, aby niemowlę „lepiej się najadło, bo mlekiem nie jest w stanie” jest postępowaniem niewłaściwym. Jeśli martwią cię takie objawy, lepiej skonsultuj się ze specjalistą – np. pediatrą lub dietetykiem.

Jeśli szukasz inspiracji na posiłek dla niemowlaka zajrzyj tutaj.

BIBLIOGRAFIA

1. Szajewska i wsp., 2021: Zasadach żywienia zdrowych niemowląt, wydanych w 2021 roku przez (Polskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (dostęp 20.01.2024) https://ptghizd.pl/cm/uploads/2021/04/smp_01_2021_zasady_zywienia_zdrowych_niemowlat.pdf

2. Michaelsen i wsp., 2000: Feeding and nutrition of infants and young children. Guidelines for the WHO European region, with emphasis on the former Soviet countries, Copenhagen 2003

3. Infant and young child feeding. Standard recommendations for the European Union, link (dostęp 20.01.2024) https://cnol.kobiety.med.pl/wp-content/uploads/2019/11/EUNUTNET_Infant_and_young_child_feeding.pdf

4. Szajewska i wsp. 2014: Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Stand Med Pediatr 2014;11:321-338.

5. Fewtrell i was., 2017: Complementary Feeding: A Position Paper by the European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition (ESPGHAN) Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2017;64:119-132

6. Castenmiller i wsp., 2019: EFSA NDA Panel (EFSA Panel on Nutrition, Novel Foods and Food Allergens). Scientific Opinion on the appropriate age range for introduction of complementary feeding into an infant’s diet. EFSA J 2019;17:5780.