Anemia u dzieci i niemowląt - skutki i objawy niedokrwistości  

Niedokrwistość, definiowana jako niskie stężenie hemoglobiny we krwi, jest globalnym problemem zdrowia publicznego. W Polsce nie prowadzi się badań przesiewowych w kierunku wykrycia niedokrwistości z powodu niedoboru żelaza, jednak wiemy, że jest to jeden z częstszych niedoborów u niemowląt i małych dzieci. Wiedząc, jak niekorzystne konsekwencje zdrowotne wynikają z niedoboru żelaza u dzieci, należy zwiększać świadomość na temat tego problemu wśród rodziców i opiekunów, aby skutecznie mu przeciwdziałać.

Anemia - czym jest niedokrwistość i jak ją zdiagnozować?

Anemia, nazywana też niedokrwistością, jest stanem zmniejszonego poziomu hemoglobiny (Hb) we krwi. Hemoglobina jest białkiem odpowiadającym za transport tlenu w organizmie, dlatego w przebiegu anemii obserwujemy zmniejszenie natlenowania tkanek i narządów. Przyczyn anemii może być wiele, jednak stwierdza się, że za ok. 50% przypadków anemii wśród dzieci na świecie odpowiada niedobór żelaza. Statystyki pokazują, że niedobór żelaza występuje u 7-38% dzieci w wieku 1-2 lat, a niedokrwistość z powodu niedoboru żelaza u 2,6-16% tej populacji, przy czym szczyt występowania anemii przypada na okres między 6. a 20 miesiącem życia dziecka. Badania populacji polskiej dowodzą, że aż co 4 dziecko w wieku 5-36 miesięcy ma nieprawidłowy poziom żelaza. Anemię lub stan ją poprzedzający, czyli niedobór żelaza bez obniżenia poziomu hemoglobiny, stwierdza lekarz po wykonaniu badań krwi. Niestety nie są one zlecane przesiewowo wszystkim dzieciom. Dlatego, jeśli mamy pewne podejrzenia lub nasze dziecko należy do grupy wysokiego ryzyka – dobrze skonsultować się z pediatrą i rozważyć wykonanie stosownych badań. Do podstawowych parametrów, które należy oznaczyć w procesie diagnostycznym anemii jest morfologia krwi oraz poziom ferrytyny („magazynu” żelaza w organizmie). Celowo nie podajemy tu zakresu norm referencyjnych, czyli punktów odcięcia dla jakich można stwierdzić, że mamy do czynienia z anemią, ponieważ zawsze wyniki należy analizować wraz ze specjalistą – w tym wypadku lekarzem pediatrą.

Czy dieta może być przyczyną anemii?

Tak. Źle zbilansowana dieta u dzieci oraz niepoprawne rozszerzanie diety u niemowląt mogą być bezpośrednią przyczyną anemii. Stwierdza się, że anemia może mieć oczywiście różne podłoże, ale jedną z najczęstszych przyczyn anemii u dzieci są niedobory pokarmowe, a zwłaszcza niedobór żelaza. Innym składnikiem pokarmowym, którego niedobór może prowadzić do anemii jest kwas foliowy, jednak jest to zdecydowanie rzadszy niedobór u małych dzieci. Źródłem folianów w diecie mogą być zielone warzywa, awokado, strączki i produkty pełnoziarniste.

Skutki niedokrwistości u niemowląt i dzieci

Żelazo jest niezbędne każdej komórce organizmu. Jest zaangażowane w transport tlenu do komórek i tkanek, wpływa na rozwój funkcji poznawczych, jest niezbędne w procesach energetycznych oraz prawidłowej reakcji układu odpornościowego, a także wpływa na samopoczucie. Niedobór żelaza w okresie niemowlęcym ma fundamentalny wpływ na funkcjonowanie i zdrowie dziecka w późniejszym wieku. Stwierdza się np. że niemowlaki z rozpoznanym niedoborem żelaza lub anemią w wieku szkolnym miały gorsze wyniki w ocenie funkcji poznawczych oraz zaburzenia zachowania. Żelazo ma bowiem wpływ na rozwój ośrodkowego układu nerwowego (m.in. mielinizację nerwów, funkcjonowanie pamięci).

Objawy anemii u niemowląt

Początkowe objawy niedoboru żelaza jest raczej trudno zauważyć, ponieważ są niespecyficzne i mogą, ale nie muszą występować. Objawy anemii to m.in.: zmęczenie, osłabienie, apatia (lub zmniejszona spontaniczna aktywność), zmniejszenie chęci do jedzenia, bladość skóry i spojówek, problemy ze snem. Należy jednak pamiętać, że anemię możemy stwierdzić tylko w oparciu o wyniki badań krwi (morfologia, ferrytyna).

Anemia u niemowlaka a dieta

Stwierdza się, że okres między 6 a 20 miesiącem życia jest obarczony szczególnie wysokim ryzykiem rozwoju anemii u dzieci. Dziecko rodzi się z pewnym zapasem żelaza zmagazynowanym głównie w ostatnim trymestrze ciąży (dlatego wcześniaki mają zdecydowanie mniejsze zapasy żelaza i wymagają obligatoryjnej suplementacji). U niemowląt poziom zmagazynowanego żelaza zaczyna się jednak wyczerpywać ok. 6 miesiąca życia (czasem wcześniej, nawet koło 4). Dodatkowo w tym okresie znacząco wzrasta zapotrzebowanie na ten składnik – w pierwszych 6 miesiącach życia zapotrzebowanie na żelazo wynosi jedynie 0,3 mg/dzień. Natomiast w drugim półroczu aż 11 mg/dzień, czyli więcej niż u dorosłego mężczyzny! To dlatego m.in. rozszerzanie diety zaczynamy właśnie w tym okresie. Dziecko po 6 miesiącu życia zaczyna być zależne od źródeł żelaza dostarczanych z dietą, a mleko Mamy może pomóc we wchłanianiu żelaza (dzięki zawartej w nim laktoferynie). Jednak pokarm kobiecy nie dostarczy go już w wystarczającej ilości. U dzieci 1-3 lat zapotrzebowanie na żelazo wynosi 7 mg/dzień, a więc nadal sporo w porównaniu do ilości pożywienia, jaką tak mały człowiek jest w stanie zjeść w ciągu doby. Dla zobrazowania problemu występowania niedoboru żelaza i anemii - w przeliczeniu na kilogram masy ciała dziecko po ukończeniu pierwszego roku życia potrzebuje aż cztery razy więcej żelaza niż dorosły człowiek! Dlatego dieta musi być gęsta odżywczo, w tym bogata w żelazo oraz składniki zwiększające jego wchłanianie, przy jednoczesnym ograniczeniu czynników zaburzających przyswajanie żelaza. Dieta zawierająca dużo produktów wysokoprzetworzonych i o małej wartości odżywczej może prowadzić do niedoborów żelaza i anemii. Częstym problemem walki z anemią jest również spowodowany nią spadek łaknienia – dzieci jedzą mało i niechętnie, dlatego jeszcze trudniej dostarczyć im odpowiedniej ilości żelaza. Tworzy się zamknięte koło, zwłaszcza jeśli w tej sytuacji podajemy dziecku mało wartościowe odżywczo produkty „żeby tylko COŚ zjadło”.

Więcej o żelazie przeczytasz w artykule "Żelazo w diecie dziecka".

Anemia u dzieci - grupy ryzyka

Za najbardziej narażone na występowanie anemii uważa się:

- dzieci urodzone przedwcześnie,

- dzieci z niską masą urodzeniową (<2,5 kg),

- dzieci z ciąż mnogich,

- dzieci mam z anemią w czasie ciąży (szczególnie nieleczoną),

- dzieci narażone na straty krwi w okresie okołoporodowym,

- zbyt duże spożycie mleka krowiego (do 12 miesiąca najlepiej nie podawać mleka krowiego do picia, po 12 miesiącu nie należy przekraczać 500 ml/dzień),

- u dzieci starszych: dziewczynki z obfitymi miesiączkami, a także wyodrębnia się nową grupę ryzyka niedoboru żelaza – dzieci z nadwagą i otyłością.

Dieta a niedokrwistość - na co zwrócić uwagę w 3 krokach?

Po pierwsze: zadbaj o dobre źródła żelaza w codziennej diecie. Produkty bogate w żelazo powinny być podawane od samego początku rozszerzania diety. Dobrą zasadą jest podawanie przynajmniej jednego produktu bogatego w ten składnik w każdym głównym posiłku dziecka. Dobre źródła żelaza to m.in. mięso, jaja (zwłaszcza żółtko), ryby, nasiona roślin strączkowych. Ze względu na mniejszą przyswajalność, trochę słabszym, ale wciąż dobrym źródłem żelaza w profilaktyce i leczeniu niedokrwistości są zielone rośliny oraz orzechy (zwłaszcza pistacje), suszone owoce (zwłaszcza śliwki, morwa, morele) i produkty zbożowe pełnoziarniste.

Po drugie: zadbaj o czynniki poprawiające wchłanianie żelaza (zwłaszcza pochodzącego z produktów roślinnych):

- witamina C, fruktoza, kwasy organiczne (owoce do posiłku lub jako deser bezpośrednio po),

- zakwas/ fermentacja (warto dodawać kiszonki, ale także wybierać chleb na zakwasie; po 1 roku życia można również wprowadzać zakwas buraczany do picia, na początku w niewielkich ilościach!),

- moczenie (płatków, strączków, a nawet kaszy – zmniejszy ilość substancji utrudniających wchłanianie żelaza).

Po trzecie: ogranicz lub wyeliminuj czynniki zmniejszające wchłanianie żelaza, czyli:

- unikaj kawy (również zbożowej i bezkofeinowej) i herbaty (możesz zamienić na susz owocowy),

- ze względu na wysoką zawartość wapnia nie wprowadzaj mleka krowiego do diety dziecka, aż do ukończenia 12 miesiąca życia (ewentualnie może być podawane w małych ilościach, jako element posiłków, ale bazą powinno być mleko kobiece lub mieszanka mlekozastępcza). Jeśli wprowadzasz do diety, nabiał staraj się rozdzielać go w posiłkach od źródeł żelaza (np. lepiej przygotować kaszkę na wodzie niż na mleku krowim),

- napoje roślinne: do ukończenia 12 miesiąca życia nie podawaj ich samodzielnie do picia, tylko jako składnik posiłku w niewielkiej ilości. W tym okresie wybieraj te niefortyfikowane wapniem (bez dodatku wapnia).

Suplementacja żelaza

Nie zaleca się suplementacji żelazem u dzieci prewencyjnie i bez wcześniejszego stwierdzenia problemu niedoboru tego składnika. Wyjątkiem są wcześniaki oraz dzieci z niską masą urodzeniową, czy dzieci z ciąż mnogich, jednak każdorazowo suplementację powinien zlecić i dobrać lekarz (neonatolog lub pediatra). Ważną informacją dla mam karmiących piersią może być to, że suplementacja żelaza lub poziom żelaza w diecie mamy nie wpływa na poziom żelaza w mleku mamy (nie da się go zwiększyć przez większą podaż żelaza mamie). Jeśli u dziecka stwierdza się zatem problem z niedoborem tego składnika, podaż żelaza należy zwiększyć w diecie dziecka oraz rozpatrzeć u niego stosowną suplementację.

Podsumowanie 

Niedobór żelaza i wynikająca z niego niedokrwistość są powszechnym problemem o bardzo poważnych konsekwencjach zdrowotnych. Aby przeciwdziałać temu zjawisku, należy poszerzać prawidłową i aktualną wiedzę oraz budować świadomość na ten temat głównie u rodziców i osób odpowiedzialnych za żywienie dzieci. Za podstawowe źródła żelaza w diecie dzieci uważa się mięso, ryby, jaja i nasiona roślin strączkowych, pełnoziarniste produkty zbożowe oraz zielone warzywa – produkty te powinny codziennie pojawiać się w diecie dziecka. Warto pamiętać o dodatku owoców (np. malin, truskawek, jagód, borówek, pomarańczy) lub innych źródeł witaminy C (np. brokuły, papryka, kiszonki), poprawiających wchłanianie żelaza z diety.

Bibliografia:

1. Sundararajan i Rabe, 2021: Prevention of iron deficiency anemia in infants and toddlers. Pediatr Res, Jan; 89(1): 63-73.

2. Pleskaczyńska i Dobrzańska, Profilaktyka niedoboru żelaza u dzieci – standard postępowania

3. Normy Żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, pod redakcją M. Jarosza i wsp., PZH, 2020, s.277, link: https://ncez.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2021/03/normy_zywienia_2020web.pdf

4. Weker H., Socha P. i wsp., Raport: Kompleksowa ocena sposobu żywienia dzieci w wieku od 5. do 36. miesiąca życia, Instytut Matki i Dziecka, 2016